Tłumaczenia specjalistyczne z języka niemieckiego – czy (i kiedy) technologia nie wystarcza?

Sztuczna inteligencja (AI) odgrywa coraz większą rolę w tłumaczeniach językowych, w tym w tłumaczeniach z języka niemieckiego na inne języki i odwrotnie. Tłumaczenie maszynowe (MT) oraz narzędzia oparte na AI, jak Google Translate czy DeepL, zyskały ogromną popularność wśród użytkowników na całym świecie. Tłumaczenia AI są szybkie i wygodne, co pozwala użytkownikom na natychmiastowe uzyskanie quasi-gotowego produktu, który w pewnych zastosowaniach może być wystarczający. Dostępność narzędzi z grupy MT w formie aplikacji internetowych, które często są darmowe, sprawia, że są powszechnie wykorzystywane zarówno przez osoby prywatne, jak i firmy – do tłumaczenia e-maili czy opracowywania wstępnych wersji tekstów.

Dlaczego język niemiecki sprawia problem AI?

Głównym powodem trudności jest złożona składnia języka niemieckiego, długie zdania oraz liczne rzeczowniki złożone (Komposita). Dodatkowo niemiecki język prawniczy i techniczny obfituje w specyficzne terminy i skróty, które mogą mieć różne znaczenia w zależności od kontekstu. AI ma trudności z dokładnym odwzorowaniem tych niuansów, co utrudnia precyzyjne tłumaczenie, zwłaszcza w przypadku dokumentów prawnych, medycznych i technicznych, w tym patentów.

Niuanse tłumaczeń technicznych

Poniższy przykład pokazuje trudności, które mogą wystąpić podczas tłumaczenia tekstów technicznych z niemieckiego na polski.

Przyjrzyjmy się teraz fragmentowi opisu patentowego „Sprzęg do pojazdów szynowych”, który doskonale ilustruje, jak skomplikowana może być składnia niemiecka. Złożone konstrukcje gramatyczne, przydawki rozwinięte i techniczne wyrażenia stanowią prawdziwe wyzwanie, czasem dla doświadczonych tłumaczy. To idealny przykład, że tłumaczenia patentów i innej dokumentacji technicznej wymagają ogromniej precyzji.

„Kupplung für Schienenfahrzeuge, enthaltend ein 2- geteiltes Kupplungssystem, das eine einem Antrieb zugewandte erste Kupplungshälfte (1) und eine einem Rad (9) eines Schienenfahrzeuges zugewandte zweite Kupplungshälfte (2) aufweist, wobei die erste Kupplungshälfte (1) mit dem Antrieb in Verbindung steht und mindestens eine erste Kupplungswelle (11) und eine antriebsseitige Hülse (13) aufweist, und wobei die zweite Kupplungshälfte (2) mit dem Rad (9) des Schienenfahrzeuges verbunden ist und eine zweite Kupplungswelle (12) aufweist, wobei die zweite Kupplungswelle (12) durch eine hohle Nabe des Rades (9) geführt ist, und wobei die Trennstelle der ersten und zweiten Kupplungswelle (11, 12) derart realisiert ist, dass an der jeweiligen zueinander gewandten Stirnseite der Kupplungswellen (11, 12) Verzahnungen oder Reibfächen vorhanden sind, die mindestens kraft‑ und/oder formschlüssig mindestens ein Drehmoment übertragen, (…)”

Z czym AI może mieć tu problem?

a) Błędy terminologiczne

• „Kupplung” w języku niemieckim może oznaczać zarówno „sprzęgło” (mechanizm przenoszący moment obrotowy), jak i „sprzęg”, czyli element, który łączy dwa składy pociągu, umożliwiając ich połączenie w długi zestaw. Choć AI może poprawnie przetłumaczyć „Kupplung” jako „sprzęg”, może wystąpić błąd w doborze właściwego terminu w zależności od kontekstu.
• „Kupplungswelle” – poprawnym tłumaczeniem zależnym od kontekstu jest „wał sprzęgu” – jeśli chodzi o ogólne określenie wału będącego częścią sprzęgu oraz „wał sprzęgający” – jeśli chcemy podkreślić funkcję łączenia dwóch elementów za pomocą sprzęgła. AI może mieć trudności z precyzyjnym wyborem terminu, jeśli kontekst nie zostanie jasno określony

b) Pominięcia i uproszczenia strukturalne

• „kraft- und/oder formschlüssig” – brak precyzyjnego odwzorowania

Określenie „zamknięty siłowo i/lub kształtowo” dotyczy sposobu łączenia elementów w mechanice, wskazując na połączenie oparte na sile (tarcie) lub kształcie (dopasowanie geometryczne).

Zamknięcie siłowe (połączenie cierne) to połączenie, w którym siły tarcia między stykającymi się powierzchniami utrzymują elementy razem (np. połączenia śrubowe, sprzęgła, połączenia wciskowe).

Zamknięcie kształtowe (połączenie geometryczne) to połączenie, w którym kształt elementów uniemożliwia ich rozłączenie bez demontażu (koła zębate, połączenia wpustowe, zatrzaski i pióro-wpust).

Tłumaczenie AI w tym przypadku może prowadzić do błędów, które wpłyną na opis funkcjonalności sprzęgu, a pominięcie jednej z cech może ograniczyć zakres ochrony. W projektowaniu mechanizmów wybór odpowiedniego typu zamknięcia ma kluczowe znaczenie dla trwałości, wytrzymałości i bezpieczeństwa konstrukcji.

c) Problemy ze składnią i precyzją wyrażeń

• „eine antriebsseitige Hülse (13)“ → „tuleja (13) po stronie napędu”

Potencjalne tłumaczenie AI jako „napędowa tuleja (13)” prowadzi do zmiany szyku, co może sugerować, że tuleja jest częścią napędu, zamiast być elementem znajdującym się po stronie napędu.

d) Złożone struktury tekstu

Tekst zawiera bardzo długie, złożone zdania z wieloma elementami podrzędnymi. AI może mieć problem z prawidłowym rozdzieleniem różnych części zdania oraz zapewnieniem zgodności gramatycznej między nimi.

Jakie inne wyzwania mogą napotkać systemy AI przy tłumaczeniach technicznych z niemieckiego?

e) Pułapki wynikające z wieloznaczności terminów technicznych:

Niemieckie terminy potrafią mieć różne znaczenia w zależności od kontekstu, co sprawia tłumaczom sporo trudności, szczególnie w branżach takich jak inżynieria, technika, informatyka czy budownictwo. Oto kilka przykładów, które mogą być językowymi „pułapkami”:

• „Leitung” – czy tylko przewód?

„Leitung” w niemieckim może oznaczać zarówno „przewód” (np. elektryczny), jak i ”linię” (przewodów), „łącze” (telefoniczne), ale także „sterowanie” w bardziej abstrakcyjnych zastosowaniach czy „kierownictwo” (stosowany w ekonomii)

• „Gerät” – przyrząd czy aparat, sprzęt a może urządzenie?

„Gerät” tłumaczymy jako „przyrząd” w kontekście urządzeń używanych do precyzyjnych pomiarów, analiz czy operacji, „sprzęt/urządzenie” ogólne określenie odnoszące się do przedmiotu, który służy do wykonywania określonej funkcji, zwłaszcza w kontekście technicznym lub inżynieryjnym, natomiast „aparat” w kontekście urządzeń wykorzystywanych do specjalistycznych zastosowań, zwłaszcza w medycynie, technologii czy nauce (aparat rentgenowski)

• „Dichtung” – uszczelka czy uszczelnienie?

„Dichtung” może oznaczać zarówno uszczelkę (element, który zapewnia szczelność w różnych urządzeniach lub systemach) jak i uszczelnienie (proces lub technologia uszczelniania, czyli tworzenia szczelnych połączeń).

Wszystko zależy od kontekstu oraz rodzaju tekstu, w którym dany termin jest używany.

f) Rzeczowniki złożone (Komposita)

Jako ostatni przykład „pułapki” dla AI można podać wyrażenie:

Rückkühlwasseraufbereitungsanlagenbetriebsanweisung

Poprawne tłumaczenie to:

„Instrukcja obsługi systemu uzdatniania wody chłodzącej” lub „Instrukcja obsługi instalacji uzdatniania wody chłodzącej”.

Potencjalnym problemem w tłumaczeniu tego wyrażenia przez AI jest trudność w odpowiednim rozbiciu złożonych rzeczowników oraz dobór właściwego kontekstu, szczególnie gdy system nie jest wystarczająco wyspecjalizowany w danej branży (np. przemysł chłodzenia).

Pułapki w tłumaczeniach prawniczych

Tłumaczenia prawnicze z niemieckiego na polski stanowią wyzwanie dla sztucznej inteligencji (AI) ze względu na różnice w systemach prawnych, specyficzną terminologię oraz niuanse składniowe. Oto najczęstsze pułapki:

„Fałszywi przyjaciele tłumacza” w języku prawniczym

Powyższe określenie pochodzi od franc. ”faux amis” i definiuje się jako „występujące w dwóch różnych językach wyrazy, które są formalnie podobne, ale mają różne znaczenie”.

Błędy w tłumaczeniu takich terminów mogą prowadzić do poważnych nieporozumień lub komplikacji prawnych. Oto kilka przykładów w kontekście prawnym:

• Akt vs. Akt
• „Akt”: w niemieckim oznacza dokument urzędowy lub prawny (np. „Eherechtsakt” – akt małżeński, „Gerichtsakt” – akt sądowy).
• „Akt”: w polskim oznacza również dokument, ale w polskim prawie może odnosić się do różnych rodzajów dokumentów, w tym do ustaw (np. „akt prawny”).
• Różnica: W kontekście prawnym „Akt” w języku niemieckim ma szersze znaczenie niż tylko dokument ustawodawczy, dlatego w tłumaczeniu należy dokładnie określić, o jaki dokument chodzi.
• Konkurs vs. Konkurs
• „Konkurs” w niemieckim oznacza postępowanie upadłościowe, czyli procedurę sądową w przypadku niewypłacalności.
• „Konkurs” w polskim odnosi się do rywalizacji lub zawodów, np. konkursy artystyczne, literackie, matematyczne.

Polecam tutaj artykuł Katarzyny Siewert „FAŁSZYWI PRZYJACIELE W PRZEKŁADZIE POLSKIEJ I NIEMIECKIEJ TERMINOLOGII PRAWNEJ I PRAWNICZEJ”, który stanowi próbę przybliżenia problematyki tłumaczenia frazeologizmów polskiego języka prawnego na język niemiecki.

Różnice systemowe w prawie niemieckim i polskim

Niektóre pojęcia nie mają bezpośrednich odpowiedników w polskim systemie prawnym, a inne, choć istnieją, różnią się w szczegółach. Może to prowadzić do nieścisłości, zwłaszcza gdy AI nie zawsze dobiera odpowiednie tłumaczenia.

Termin: „Grundbuch”

Tłumaczenie AI: „Księga gruntów” albo „Rejestr gruntów”

Poprawne tłumaczenie: „Księga gruntów” albo „Rejestr gruntów”

Uzasadnienie: Księga wieczysta” -> odpowiednik niemieckiego „Grundbuch”. Jest to rejestr prawny, który dokumentuje prawa do nieruchomości (własność, obciążenia, hipoteki itp.).Natomiast „Rejestr gruntów”-> dotyczy przede wszystkim danych o nieruchomości, takich jak powierzchnia, rodzaj użytków itp.

Termin: Handelsregister

Tłumaczenie AI: „Rejestr Handlowy”

Poprawne tłumaczenie: Krajowy Rejestr Sądowy (KRS)

Tłumaczenie „Rejestr Handlowy” jest poprawne, choć różni się procedurą i zakresem danych.

„Handelsregister” w Niemczech dotyczy tylko przedsiębiorstw, rejestrując dane o właścicielach, zarządzie, kapitale zakładowym i zmianach w strukturze firmy.

„KRS” w Polsce obejmuje szerszy zakres, rejestrując nie tylko przedsiębiorstwa, ale także fundacje, stowarzyszenia i spółdzielnie.

Termin: BGB (Bürgerliches Gesetzbuch)

Tłumaczenie AI: „Kodeks cywilny”

Poprawne tłumaczenie: „Niemiecki Kodeks cywilny”

Tłumaczenie BGB jako „Niemiecki Kodeks Cywilny” jest precyzyjne, ponieważ wyraźnie odróżnia niemiecki akt prawny od polskiego Kodeksu cywilnego, co zapobiega nieporozumieniom.

Zwroty wieloznaczne i niuanse prawne

Niektóre niemieckie zwroty prawnicze mogą mieć różne znaczenia w zależności od kontekstu np.:

Termin: Haftung

Tłumaczenie AI: „Odpowiedzialność”

Problem: W języku prawniczym może oznaczać „odpowiedzialność prawną”, „odpowiedzialność cywilną” lub „poręczenie”. AI może nie rozróżnić właściwego znaczenia.

Termin: Vertrag

Tłumaczenie AI: „Umowa”

Problem: W kontekście cywilnym: Może oznaczać „umowę” (np. umowa sprzedaży, umowa najmu). W kontekście prawa pracy: Może oznaczać „kontrakt” (np. umowa o pracę).

Choć sztuczna inteligencja wspiera tłumaczy, nie jest w stanie w pełni zastąpić ludzkiego wkładu. AI może przyspieszyć pracę, ale to tłumacz, pełniący rolę „korektora kulturowego”, zapewnia kontekstualne dopasowanie tekstu, gwarantując, że tłumaczenie jest nie tylko poprawne gramatycznie, ale także odpowiednie do sytuacji. W związku z tym doświadczenie człowieka pozostaje kluczowe dla sukcesu tłumaczeń specjalistycznych.

Jakie są konkretne konsekwencje błędów AI w tłumaczeniach technicznych i prawniczych? O tym w kolejnym artykule!”