Kleszcz: duży – mały wróg

Pchły, komary, wszy, kleszcze… Problem mówiąc dosłownie i w przenośni kąśliwy, uciążliwy, ale bywa, że czasem też i bardzo niebezpieczny. Może się wydawać, że żyjąc w XXI wieku, mając dostęp do bieżącej wody oraz środków czystości jesteśmy chronieni przed insektami oraz skutkami ich ataku. Otóż nie! Z biegiem lat człowiek próbując zabezpieczyć się przed różnego rodzaju insektami osiągał krótkotrwałe efekty. To dlatego, że owady potrafią uodparniać się na różnego rodzaju preparaty.

Najniebezpieczniejsze insekty w Europie to dziś zdecydowanie kleszcze. Na świecie żyje ich około 900 gatunków, z których 70 zalicza się do fauny europejskiej. Kleszcze należą do tej samej grupy co roztocza. Ich wyjątkową cechą jest to, że bardzo szybko przystosowują się do otoczenia. Są to pasożyty żywiące się krwią, podobnie jak znienawidzone przez nas komary. Różnica jest jednak taka, że kleszcz potrzebuje o wiele więcej pokarmu niż inne „krwiożercze” owady i potrafi żerować na swojej ofierze nawet do 15 dni.

Kleszcz może zaatakować nas właściwie wszędzie. W lesie, na łące, w parku czy wysokiej trawie. Jego obecność czasem ciężko wykryć, bo poza lekkim swędzeniem prawie nie daje objawów. Pasożyt zazwyczaj szuka mało widocznego miejsca na ciele człowieka bądź zwierzęcia. I nawet nie samo ugryzienie owada jest groźne ale przenoszone przez niego patogeny.

Jedną z najbardziej niebezpiecznych chorób przenoszonych przez kleszcze jest kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Jego objawy to zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, a w niektórych przypadkach występują oba, co może być nawet śmiertelne.

Kolejną chorobą odkleszczową jest borelioza zwana również „Chorobą z Lyme”. Borelioza jest chorobą zakaźną, za którą odpowiedzialna jest bakteria Borrelia burgdorferi. Bakteria ta może zaatakować dosłownie wszystkie części organizmu – układ nerwowy, tkankę skórną, stawy czy narząd wzroku. Jak ją rozpoznać? Najczęstsze jej objawy we wczesnym stadium to zmęczenie, bóle i zawroty głowy. Późniejsze objawy to np. porażenie nerwu twarzowego, a nawet problemy z sercem. Choroba prowadzi nierzadko do zapalenia stawów i różnorodnych neuropatii.

Środki zabezpieczające

Jak skutecznie zabezpieczyć się przed boreliozą i KZM? Szczepienie jest obecnie jedynym skutecznym sposobem uchronienia się przed chorobą i jej powikłaniami. Szczepionka przeciwko boreliozie jest obecnie w fazie rozwoju klinicznego, jeśli badania kliniczne na większej grupie osób potwierdzą jej skuteczność może trafić na rynek w ciągu kilku lat. Dostępna jest natomiast inaktywowana szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu wyprodukowana przez firmę Pfizer Manufacturing Austria GmbH, FSME-IMMUN 0,5 ml. Szczepionka jest dostępna jako zawiesina do wstrzykiwania w ampułko-strzykawce.

Kleszcze są również bardzo niebezpieczne dla zwierząt. U czworonogów w wyniku ukąszenia często występuje groźna i trudna do wyleczenia choroba, babeszjoza, określana niegdyś jako piroplazmoza. Babeszjozę wywołuje pierwotniak Babesia Canis, którego nosicielem są kleszcze. Kiedy organizm wykrywa obecność pierwotniaka, rozpoczyna walkę próbując odeprzeć zagrożenie, niszcząc przy tym również czerwone krwinki. W wyniku tego u psa dochodzi do stanu zapalnego narządów, rozwija się niedokrwistość, pojawiają się problemy z związane z układem oddechowym i nerwowym.

Czy da się temu zapobiec? Ocieplenie klimatu, które sprawia, że kleszcze żerują praktycznie cały rok, spowodowało ogromny popyt na preparaty ochronne – spreje, tabletki, krople, obroże. Wiodącym producentem takich preparatów jest firma „Bayer” (znak słowny jest chroniony nieprzerwanie od 1958 r. w Polsce). Kiedy babeszjoza rozszalała się na dobre w świecie zwierząt, Bayer wypuścił na rynek obrożę „Foresto”. Zawarte w niej związki chemiczne (imidaklopryd oraz flumetryna chronione patentem EP1763301 w Polsce do 2025 r. oraz SPC o numerze DPO.0197), mają za zadanie przede wszystkim odstraszać kleszcze, chroniąc dzięki temu przed ich ukłuciem. Foresto z czasem zyskała ogromną popularność, związku z tym producent zdecydował się na zastrzeżenie znaku słownego 20 sierpnia 2010 roku (zgłoszenie otrzymało numer Z.374424).

Obroża niestety nie zawsze sprawdza się w przypadku zwierząt długowłosych, dlatego na rynku dostępne są również preparaty w innej formie. Przykładem mogą być krople „Fiprex”, których znak słowno-graficzny zgłoszono 25 października 2007 roku (Z.331996), a także środki odstraszające w formie spot-on, pour-on i do rozpylania. Dość ciekawym, a zarazem kontrowersyjnym sposobem odstraszania kleszczy są ultradźwięki. W teorii urządzenia emitujące dźwięk o odpowiedniej częstotliwości blokują tzw. narząd Hallera, który u kleszczy pełni funkcję narządu węchu. Niestety nie wiele jest publikacji naukowych, potwierdzających skuteczność ultradźwięków w odstraszaniu i/lub zwalczaniu kleszczy.

Kto patentuje środki przeciwko kleszczom?

Analizując rozwiązania dostępne w opublikowanych opisach patentowych można zauważyć, ze na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat pojawiło się około 314 zgłoszeń wynalazków dotyczących środków odstraszających kleszcze (opracowanie własne na podstawie wyszukiwania w bazie PatBase^® firmy Minesoft^®). Krajami, w których dokonuje się największej liczby zgłoszeń patentowych takich wynalazków są Stany Zjednoczone, Australia, Japonia, Kanada (Wykres 1). Patrząc pod kątem ilości zgłoszeń wśród krajów europejskich liderem są Niemcy, Hiszpania, Austria, Dania, Francja i Polska.

Natomiast, wiodącymi firmami w tej dziedzinie są ALL Russsian Research Ins of Canning and Vegetable Drying IND State Scientific Institution, Bayer AG, DOW Agrosciences LLC oraz BASF SE.

Wykres 1. Kraje o największej liczbie zgłoszeń patentowych.

Biorąc pod uwagę liczbę zgłoszeń wynalazków na przestrzeni ostatnich 20 lat, można zaobserwować, że największy przyrost nowych zgłoszeń patentowych odnotowano w roku 2006 i 2014 (Wykres 2). Wśród ostatnio opublikowanych wynalazków ciekawe rozwiązanie ujawniono w zgłoszeniu patentowym firmy MOSQUITO SRL dotyczące urządzenia owadobójczego do stosowania w warunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Zgłoszenie patentowe WO2021070060A1 ujawnia urządzenie składające się z matrycy, która służy do przyciągania, zabijania i/lub utrzymywania przy życiu owadów wysysających krew (komarów, kleszczy, wszy, roztocz itp.). Biomimetyczna matryca według wynalazku jest w postaci żelu, który oparto na całkowicie biodegradowalnych, biokompatybilnych, hydrofilowych i higrofilnych biopolimerach. W zależności od rodzaju zastosowanego polimeru matryca ma właściwości odpowiednie do wabienia hematofagów poprzez naśladowanie cech naturalnego siedliska idealnego do wykonywania przez nie określonych funkcji życiowych (np. rozmnażania).

W sytuacji ugryzienia przez kleszcza zalecane jest jego szybkie usunięcie ze skóry zwierząt lub ludzi. Sposób usuwania kleszczy jest dobrze znany w stanie techniki. W ostatnim czasie użyteczny produkt do usuwania kleszczy ujawniono w zgłoszeniu patentowym US2021007343A1. Urządzenie według wynalazku skutecznie usuwa zarówno kleszcza jak i jego głowę, a przy tym jest przenośne, sterylne i pakowane pojedynczo. Urządzenie to zawiera płaski korpus z nacięciem w kształcie litery V na jednej powierzchni, natomiast na drugiej powierzchni ostry punkt. Opakowanie, które chroni użytkownika przed ostrym końcem, jednocześnie może służyć do sterylnego przechowywania usuniętego kleszcza, co istotne jest w późniejszych badaniach laboratoryjnych sprawdzających czy kleszcz jest nosicielem jakiejś choroby.

Obecne rozwiązania chroniące wędrowców przed kleszczami opierają się głównie na niepożądanych chemicznych środkach odstraszających lub barierach fizycznych, które nie zapewniają właściwego ostrzeżenia o obecności kleszcza. W zgłoszeniu patentowym US 2019066475 A1 firmy BORDELON TERENCE J ujawniono urządzenie, które wychodzi naprzeciw tym obawom. Mianowicie, urządzenie ostrzega noszącego o obecności kleszcza i składa się z nadającej się do noszenia opaski, korzystnie umiejscowionej na nodze poniżej kolan.

Wykres 2. Środki odstraszające kleszcze w zgłoszeniach patentowych, lata 2002-2021

Nauka daje nam coraz więcej rozwiązań w walce z pasożytami. Nie należy jednak zapominać o tym, że te małe, niepozorne stworzenia z czasem uodparniają się przeciwko środkom ochronnym. Pozostaje mieć nadzieję, że kolejne innowacje w dziedzinie produktów medycznych i weterynaryjnych umożliwią wkrótce skuteczne wyeliminowania zagrożenia. A na razie, jak mówi stare powiedzenie, „lepiej zapobiegać niż leczyć” i tego się trzymajmy.

Autor: Monika Faryma

Współautor: Agnieszka Pazik